Józef Unierzyski (ok. 1861–1948) urodził się w mazowieckim Milewie i to posłużyło Bogumile Umińskiej, kustoszowi Muzeum Szlachty Mazowieckiej w Ciechanowie, do zorganizowania znakomitej wystawy jego prac. Co ciekawe, znaczący udział miały w tym przedsięwzięciu osoby związane z Krakowem. Jest wśród nich Marian Ciężadlik, historyk sztuki, główny inwentaryzator Zamku Królewskiego na Wawelu, monografista Unierzyskiego, znający twórczość artysty nie tylko z badań, lecz także z przekazów dziadka Stanisława Ciężadlika (1912–1996), który uczył się u tego malarza. Są też Marek Sołtysik, malarz i pisarz, autor erudycyjnego eseju „Józef Unierzyski na tle swoich obrazów”, dr Barbara Ciciora, historyk sztuki z Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II, oraz ks. prof. Jacek Urban, historyk Kościoła z UPJPII, który wypożyczył obraz „Matka Boska Bolesna”. Jest w końcu Maria Labut, która wypożyczyła bardzo ważny pod względem dokumentacyjnym portret Józefy Machay-Mikowej (1897–1942), zamordowanej przez Niemców w Krakowie konspiratorki i bojowniczki o polskość Orawy. Portret zamówił być może u malarza brat Józefy, sławny ks. Ferdynand Machay (1889–1967), również aktywny w odradzaniu polskości na Orawie, proboszcz parafii Najświętszego Salwatora w Krakowie i od 1944 r. archiprezbiter kościoła Mariackiego.

Unierzyski, mąż córki Jana Matejki – Heleny, pochowany w grobie Matejków na cmentarzu Rakowickim w Krakowie, tworzył dzieła religijne, a także portrety i sceny alegoryczne. Część z nich znajduje się w kościołach i muzeach krakowskich, m.in. „Św. Anna” w ołtarzu kaplicy w Domu Pomocy Społecznej im. L. i A. Helclów, „Serce Jezusa” w kościele norbertanek, „Ukojenie” przedstawiające Chrystusa pochylającego się nad pielgrzymem w domu zakonnym jezuitów w Przegorzałach, „Matka Boża Karmiąca”, zwana też „Madonną z Dzieciątkiem i muzykantami” (obraz namalowany w 1890 r., mogący być – według M. Ciężadlika – inspiracją do podobnych malarskich ujęć maryjnych pędzla Wlastimila Hofmana) – na wystawie stałej w Muzeum Archidiecezjalnym Kardynała Karola Wojtyły i wreszcie „Zdjęcie z krzyża” ze zbiorów Muzeum Narodowego.

„Zdjęcie z krzyża”, najbardziej znany obraz artysty, znalazło się wśród 20 jego dzieł pokazanych w Ciechanowie. – Namalował je w 1887 r. jako 26-letni student J. Matejki. Otrzymał wówczas złoty medal za całokształt swojej pracy twórczej. Miał już za sobą Szkołę Gersona w Warszawie (1878–1881), gdzie cieszył się wielkim uznaniem, i studia w Scuola Libera w rzymskiej Akademii Sztuk Pięknych. Studia te ukierunkowały go twórczo w duchu akademizmu, a więc odwoływaniu się do zasad i ideałów sztuki antycznej i renesansu, z charakterystycznymi dla niego warsztatem kompozycyjnym i tematyką – wylicza B. Umińska, kuratorka wystawy, a zarazem inicjatorka i koordynatorka całego przedsięwzięcia. – Jako uczeń krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych (1887–1888) pozostawał pod wpływem swojego mistrza. Malował nieprzerwanie, początkowo także jako asystent, a potem profesor tej uczelni (1889–1909) i po rezygnacji z tej posady, spowodowanej trudnością w zaakceptowaniu napływu nowego nurtu w malarstwie, jakim był modernizm – dodaje kuratorka.

Ci, którzy nie zdążą wybrać się do Ciechanowa, będą mieli do dyspozycji album wydany przy okazji wystawy, zawierający bardzo ciekawe i odkrywcze teksty naukowe oraz ilustracje i dokładny katalog ujawnionych do tej pory dzieł malarza, w tym także tych, które nie mogły znaleźć się na wystawie, jak np. krakowska „Matka Boża Karmiąca”.

Wystawę przypominającą J. Unierzyskiego można oglądać do 31 stycznia 2024 r. w Muzeum Szlachty Mazowieckiej w Ciechanowie (ul. Warszawska 61).